Lidwien Speleers, Dordrechts Museum
Erich Uffelman, Alexandria Garcia, Samuel Florescu, Washington and Lee University, USA
Niet alle schilderijen zijn wat ze pretenderen te zijn. Neem de Vijf Schollen, een klein olieverfschilderijtje op paneel van vijf schollen liggend op een grijze ondergrond. Het werkje is sinds 1958 in het museum en hing lange tijd in de vaste opstelling. Na de restauratie is het daar echter niet meer in teruggekomen.
Het schilderijtje werd beschouwd als zeventiende-eeuws want het droeg twee signaturen van Pieter van Noort (1622/5-1672) en een niet leesbare datering. Tijdens de vernisafname bleek echter al zeer snel dat die signaturen niet origineel waren. Ze lagen op een vernislaag, die op haar beurt op een overschildering lag. Deze overschilderingen waren te vinden langs alle randen en bedekten een strook grondering, die door de schilder zichtbaar was gelaten. Het was eigenlijk dus een heel schetsmatig werkje met een snel ingekwaste grijze verflaag die niet tot de randen van het paneel liep. Dit schetsmatige deed eigenlijk meer denken aan de 19e dan aan de 17e eeuw. Hier leek sprake van zwendel: had een handelaar een valse signatuur geplaatst om een anoniem negentiende-eeuws werkje te laten doorgaan voor een werk van een zeventiende-eeuwse kleine meester om het voor meer geld te kunnen verkopen?
Om de vermoedens te bevestigen is onderzoek gedaan naar de gebruikte pigmenten. Veel pigmenten zijn eeuwenlang in gebruik geweest, maar in de negentiende eeuw werden door de toenemende chemische kennis meer en meer nieuwe synthetische pigmenten ontwikkeld. De aanwezigheid van zo’n nieuw pigment zou bevestigen dat het werk niet vóór de 19e eeuw kan zijn geschilderd. Een eerste poging werd gedaan met XRFspectroscopie. Deze methode meet aan het oppervlak hoe de pigmenten reageren op röntgenstraling. Zo kunnen de aanwezige chemische elementen gedetecteerd worden zonder het werk te beschadigen. Het toonde aan dat de grondlaag veel loodwit bevat, maar ook veel bariumsulfaat. Dit is typisch voor 19e-eeuwse gronderingen, maar omdat bariumsulfaat ook in eerdere eeuwen al te koop was sluit deze vondst een eerdere productiedatum niet uit.
Alle hoop was nu gevestigd op wat gele verf die aan de bovenrand zichtbaar is, en doorloopt onder de verf. Dit geel heeft niets te maken met de vissen, maar maakt deel uit van een eerdere compositie waar de schollen overheen zijn geschilderd. De XRF meet een relatief groot oppervlak en het lukte niet om een signatuur van de gele verf te krijgen, daarom is besloten om een klein brokje verf uit het gele randje apart te onderzoeken met SEM-EDX (elektronenmicroscoop met röntgenanalyse). Dit leverde het sluitende bewijs dat we zochten. In de verf zat namelijk chroom en moest dus chroomgeel zijn, dat pas in 1816 voor het eerst werd geproduceerd. Het schilderij kan dus niet voor 1816 zijn gemaakt.
Pieter van Noort is het dus niet, maar wie was het dan wel die deze vijf schollen schilderde?
Valse signatuur in de hoek linksonder voor restauratie
Voor restauratie
Na restauratie